De AKU fontein is een bijzonder monument. Ter viering van haar vijftigjarig bestaan in 1961, schonk de Algemene Kunstzijde Unie (AKU) dit ensemble aan de burgers van Arnhem. Een plek om elkaar te ontmoeten en te verpozen rond de fontein of in de intimiteit van de pergola. Een oase in hartje stad. De bedoeling van de AKU was een aangename omgeving te creëren, die bijdroeg aan de ontspanning en het welzijn van de burgers, waarvan vele werknemers waren bij de AKU. Een mooi geschenk. Dankzij ook de menselijke maat, die architect Henk Brouwer in nauwe samenwerking met beeldhouwer Shinkichi Tajiri heeft weten te bereiken in het ensemble.

Het ontwerp van het AKU-fontein ensemble (1961)

De architect Henk Brouwer ontwierp in nauwe samenwerking met de Japans-Amerikaanse beeldhouwer Shinkichi Tajiri een voor Nederland unieke fontein en ontmoetingsplaats voor de stad Arnhem. Brouwer koos weloverwogen voor Tajiri om het beeld te maken.
Tajiri’s deelname aan de 1ste Internationale Tentoonstelling van Experimentele Kunst (Cobra) in 1949 in het Stedelijk Museum te Amsterdam, was voor Brouwer de eerste kennismaking met zijn werk. Als medeontwerper van het Huis der Provincie was Brouwer belast met de coördinatie en integratie van de vele kunstwerken. Kort na oprichting van het eigen architectenbureau Brouwer & Deurvorst was het AKU-fontein ontwerp een unieke gelegenheid om zijn deskundigheid op deze terreinen samen met Tajiri vorm te geven.

Stedenbouwkundig zorgt het ensemble als Gesamtkunstwerk voor zowel scheiding als verbinding tussen het Willemsplein en het Gele Rijders Plein, geheel volgens de opdracht aan de ontwerpers van de fontein. Bijzonderheid is dat de erachter gelegen Rotterdamsche Bank de eis van een vrije zichtlijn op tafel legde. Het bankgebouw met de bijzondere kenmerkende glasgevel moest zichtbaar blijven.

Japanse architectuur als inspiratiebron
Het ontwerp voor een ontmoetingsplaats met fontein voor de burgers van de stad Arnhem is gemaakt vanuit de gedachte van de Agora. Architect Brouwer was geïnspireerd door de Japanse architectuur en vooral die van het Katsura Imperial Village in Kyoto, voorbeeld voor modernistische architecten. In het voorwoord van het boek ‘Katsura: tradition and creation in Japanese architecture’ uiten de bekende Duitse architecten Bruno Taut en Walter Gropius, en de Japanse architect Kenzo Tange hun bewondering voor de schoonheid van de eenvoud en de zeggingskracht van de sobere en natuurlijke architectuur van dit complex uit de zeventiende eeuw. Het is gelegen in een fraaie tuin met waterpartijen. Kenmerkend daarin zijn de stapstenen, weelderige begroeiing en slingerende paden in het mos.

Structuralisme
Het ontwerp van de AKU-fontein getuigt van de stroming van het structuralisme dat in Nederland door Team Ten onder leiding van de architecten Aldo van Eyck en Jaap Bakema als reactie op het Congres International des Architectes Modernes (CIAM) is geïnitieerd. Architectuurtijdschrift Forum publiceerde de ideeën van deze stroming. Deze ideeën komen onder andere tot uiting in de vormgeving van de pergola, de schaduw- en beschutting gevende omlijsting van de bij de fontein behorende ontmoetingsplek (agora), die zich een paar treden boven de grond verheft en de ordening van de paddenstoelvormige en aaneengeschakelde daken, in enkele en dubbele rijen. Deze stroming in de architectuur was een reactie op het functionalisme en streefde een humane architectuur en stedenbouw na.

Ensemble en Gesamtkunstwerk
Het totale ontwerp omvat het bassin met het hoog opspattende water en een veelheid aan sproeiers met verschillende spuitpatronen, bolvormig en verticaal hoog opspuitend. In het bassin van de fontein staat de zuil met het beeld en daarachter de licht verhoogde pergola die als coulisse dient. Het vormt een spel van horizontale en verticale lijnen.
De vitrines in de pergola, de een parallel aan het bassin, de ander parallel aan de straat, zorgen voor een ruimtelijke indeling, de lichtbakken rond de kolommen die de daken dragen zorgen voor een verticale indeling en maken deze meetbaar.

Voorafgaande aan de realisatie is door medewerkers van de AKU geëxperimenteerd met de spuitpatronen. Spuiters op oliedrums gaven een beeld van de gewenste spuitpatronen. Het was de wens van de opdrachtgever AKU om de stad een fontein te schenken op de lege plek die was ontstaan na de sloop van de Hogere Burgerschool (HBS). De architect had de opdracht Willemsplein en Gele Rijders Plein van elkaar te scheiden maar ook te verbinden.
Het ontwerp van Brouwer doet dat op subtiele wijze door de iets verhoogde ligging van de pergola en de halfopen wand (Claustra-wand) van sierbetonblokken, die als een ‘kamerscherm’ werkt. Al genoemd is de eis uit de tijd van de Rotterdamsche Bank (met glasgevel) om de zichtlijn tussen het Willemsplein en dit gebouw te respecteren. Het ontwerp voorziet daarin op passende wijze.

Alzijdige toegankelijkheid
Rondom het complex van fontein en pergola zijn ruime mogelijkheden om de fontein van alle kanten te betreden. Opvallend zijn de verschillende vormen en breedten van de treden als gevolg van de asymmetrie in het ontwerp. Zo staat de zuil met het beeld van Tajiri op een uit het midden verschoven as van de fontein. Hier zien we de asymmetrie van het Katsura complex in terug. De treden naar de pergola zijn van sierbeton gemaakt.

Zitmuren en zitmeubilair
De gehele fontein biedt de mogelijkheid om te verpozen bij het klaterende en het opspattende water. De zitbanken, het zitelement en de zitmuren van basaltblokken bieden daarvoor ruime mogelijkheden. De daken van de pergola geven schaduw op zonnige dagen, vandaar dat ze vaak parasols zijn genoemd maar ook een schuilplaats bij regen (paraplu’s zijn).

Kleuren rood en zwart
De kleuren rood (onderzijde van de daken) en zwart (kolommen die het water van de daken binnendoor afvoeren naar de riolering onder de fundering) zijn eveneens terug te voeren op de Japanse architectuur. Deze kleuren komen voor in Japanse tempelcomplexen en het Katsura paleis. Het grote zitelement met zwarte mozaïektegeltjes en de muren van basaltblokken contrasteren met de rode onderzijde van de daken van de pergola.

In het midden van de pergola is in situ een patroon aangebracht met op kleur gesorteerde veldkeitjes in beton, zo dat elke tegel een eigen tint krijgt. De veldkeitjes zijn afkomstig van de Veluwe. Daarmee onderscheiden zij zich van de omlijsting van de rechthoekige uitgewassen betontegels. Tevens is in dit gedeelte een cirkelvormig mozaïek van stapstenen (van natuurlijk gekloofd natuursteen) aangebracht, als ook diverse vierkante uitsparingen voor begroeiing. De gehele bestrating rond de fontein en langs de pergola bestaat uit smalle en brede stroken met grindtegels van verschillende maten.

Monumentale verlichting
’s Avonds is de gehele fontein verlicht, met schijnwerpers onder de spuiters in het bassin, met spots die de gekromde zuil met de sculptuur ‘Explosive Forces of Nature’ aanlichten. Verder wordt de rode onderzijde van de daken van de pergola subtiel aangelicht door de lichtbakjes rond de kolommen. Zo wordt extra aandacht gevestigd op de textuur van de houten bekisting van de onderzijde van de daken. In de pergola bevonden zich twee verlichte vitrines met informatie over de stad en objecten van het Gemeentemuseum. Dit geheel bood ’s avonds een spectaculaire aanblik waarvoor veel mensen naar Arnhem kwamen.
De AKU-fontein vormt symbolisch het verbindende element tussen het water van de St Jansbeek en de Rijn.

Het beeld ‘The Explosive Forces of Nature’ (De Explosieve Krachten van de Natuur) uit 1961 bestaat uit gehamerde platen en gebogen buizen van messing, en gegoten brons, 900 x 240 x 140 cm. In de periode 1958-1961 was Tajiri bezig met het thema ‘Seeds’ (zaden). Leven en dood, groei en verandering zijn hier verenigd.
Bij dit monumentale beeld, Tajiri’s eerste in de openbare ruimte, wordt deze groeikracht op een overweldigende manier verbeeld en versterkt daarmee de betekenis van het AKU-monument, dat het optimisme uitdrukt van de wederopbouwperiode na de verwoestingen van WOII en de Slag om Arnhem. Het is niet bedoeld als een zwaar oorlogsmonument, maar als optimistisch monument voor de toekomst. Sinds 2016 is de AKU-fontein één van de top 100 rijksmonumenten van de wederopbouwperiode 1944 - 1965, met als bijzonderheid een van de drie rijksmonumenten in de openbare ruimte.

Henk Brouwer (1920-1974), Arnhemse Wederopbouwarchitect
Brouwer werd in 1962 de jongste hoogleraar architectuur aan de TH-Delft (TU-Delft), in op voorspraak van Prof. Van den Broek (Van den Broek & Bakema).
Henk Brouwer was als architect, een vernieuwer en mede initiatiefnemer van de oprichting van de nieuwe studierichting Volkshuisvesting aan de TU-Delft.
Brouwer is jong overleden. Desondanks zijn vele van zijn werken inmiddels rijksmonumenten geworden.

Shinkichi Tajiri (1923-2009), beeldhouwer, professor HdK (Hochschule der Künste) in Berlijn van 1969-1989 In Los Angeles geboren uit Japanse emigranten. Na de aanslag op Pearl Harbor (7 december 1941, Tajiri’s 18de verjaardag) werden alle aan de Westkust van Amerika wonende Japanners en Japans Amerikanen na Executive Order 9066 geïnterneerd in kampen. Tajiri meldt zich in 1943 aan voor het Amerikaanse leger en wordt ingedeeld bij de 442nd Regimental Combat Team bestaande uit ‘Nisei’ (tweede generatie) Japans Amerikaanse vrijwilligers. In 1944 raakt hij ten zuiden van Livorno, bij Castellina, gewond en keert niet terug naar de frontlinie. Tot het einde van zijn diensttijd in 1946 wordt hij gestationeerd op diverse plekken in Frankrijk en Duitsland en keert daarna terug naar de Verenigde Staten. In 1948 besluit hij met de GI beurs te studeren bij Zadkine en Fernand Léger in Parijs waar hij onder andere de Cobra oprichters Appel, Constant, Corneille en zijn latere vrouw Ferdi (1927-1969, beeldhouwer uit Arnhem) ontmoet. Tajiri en Ferdi verhuizen in 1956 naar Amsterdam. Hij heeft dan al een reputatie opgebouwd als beeldhouwer en zal Nederland vertegenwoordigen op Documenta II / III / IV (resp. 1959, 1964, 1968) en op de 31ste Biënnale in Venetië in 1962.
Tegenwoordig wordt Tajiri gezien als een van de vernieuwers van de naoorlogse Nederlandse beeldhouwkunst. Zowel Tajiri als Ferdi zijn opgenomen in de collectie 20ste eeuwse naoorlogse beeldhouwkunst in het Rijksmuseum te Amsterdam. Tajiri is vertegenwoordigd in vele Nederlandse en internationale musea. Ferdi’s veel kleinere oeuvre bevindt zich in diverse musea in Nederland. Het Bonnefantemuseum in Maastricht is in het bezit van zes grote werken van Ferdi.

Bron: Beschrijving AKU-monument 12-07-2022 BB RT